Imperija "belih kragni"

Vest da je krajem 2022. u Siriji nastradao beloglavi sup po imenu Milan rastužila je ljubitelje ptica, a one sa manje ornitološkog znanja zapitala: otkud ptić iz gnezda u liticama nad Radoinjskim jezerom da tako daleko odluta?

- To je njihovo istorijsko nasleđe koje datira od pre otvaranja hranilišta u okviru Specijalnog rezervata prirode Uvac - objašnjava dr Saša Marinković, saradnik Instituta za biološka istraživanja „Siniša Stanković“. I, jedan od najzaslužnijih, pored Bratislava Grubača, ornitologa Zavoda za zaštitu prirode Srbije, za to što je uvačka kolonija postala najbrojnija na Balkanu, pa je svakom drugom orlu s belom „kragnom“ što preleti nad Evropom, Uvac zavičaj.

Marinković je i osnivač Fondacije za zaštitu ptica grabljivica Srbije, formirane pri Institutu, u cilju da doprinese očuvanju ugroženih vrsta i njihovih prirodnih staništa. Svi zajedno - Rezervat prirode Uvac d.o.o, Institut, Fondacija, Zavod, ali i lokalna preduzeća i stanovništvo, postigli su nezamisliv uspeh implementacije programa za očuvanje ugroženih supova.

Status ugrožene vrste na svetskom nivou sup je stekao nakon mnogih vekova poštovanja kao svete ptice i jedine grabljivice koja ne ubija da bi opstala. Njagov lik bio je heraldičko znamenje srednjovekovnih Nemanjića, Mrnjavčevića, Lazarevića i Crnojevića, baš kao što je i egipatsku boginju Mut predstavljala ova ptica.

- Zlopaćenje supova ovde počinje zamiranjem nomadskog stočarstva, jer njihova omiljena hrana jesu uginuli papkari. Nakon Drugog svetskog rata supovi su masovno indirektno trovani, u sklopu lovačkih akcija suzbijanja broja karnivora. „Prema izveštaju Lovačkog društva Srbije, samo je 1957. potrovano 600 supova, koliko ih danas ima ukupno na Uvcu, Radojini, Ljuboviji, Mileševu i u kanjonu Trešnjice - kaže Marinković.

Mlađani Milan ranjen je metkom krivolovaca, ubrzo podlegavši povredi. Put u Siriju njemu je bio prvi i poslednji, čime se svrstao u oko 37 odsto sabraće koja se ne vrate u zavičaj. Druga su novodopska prerana uginuća mahom vezana za naletanja na dalekovode i vetrenjače.

Za smrt Mirne, poslednje od stanovnika Rezervata u prošlogodišnjoj „crnoj hronici“ supova, odgovorni su ujedi pasa koji su je se dočepali 3.972 kilometra daleko od kuće, u gradu Abha u Saudijskoj Arabiji. „U uzroke uginuća spadaju i nepostojanje mera zaštite u nekim od država gde supovi svraćaju ili se duže zadržavaju“, kaže Marinković.

Čudna sudbina zapala je i Sadamu, „kidnapovnom“, pa oslobođenom iz Iraka tek nakon političkog dogovora naših i iračkih vlasti. Dobrila se otisnula u Tursku, vrativši se kući avionom, uz ekstremnu medijsku pompu, da bi godinu i po kasnije skončala, zbog pogrešnog proračuna razmaka grana na jednoj steni, gde se zaglavila.

Nekolicina pripadnika uvačke kolonije pala je u reku usled neobične turističke ponude obilaska gnezda helikopterom. „Srećom, brzo smo reagovali, pa je država takve ture zabranila“, napominje Marinković.

Supovi stradaju i zbog lekova protiv bolova, koji se daju stoci da bi meso bilo mekše, ali i zbog pesticida, teških metala, motornih vozila, krađe gnezda, ilegalne trgovine jedinkama...

Poslednje je objašnjivo, ali ne i opravdano, veličanstvenošću ovih ptica, raspona krila oko tri metra. I stilovi letenja tog „nebeskog kralja“ graniče se sa čudesnim. Oni hvataju termalne struje koje ih za 5-6 minuta bace do korena oblaka, na oko 3.000 metara. Onda se puštaju, kružeći uglavnom u jatima, a gubitkom jednog visinskog metra, supovi idu 11 metara u daljinu. Cilj letenja je Mediteran gde se sneg ne zadržava, i gde su termalne struje dovoljno jake tokom cele godine.

Uvac je supovima bio pribežište još od pre 11.000 godina, prema fosilnim ostacima. Pogodovao mu je ovdašnji izdašni stočni fond, kao i „pakt“ sklopljen sa stanovništvom, po kome su na kamenu ploču iznosili uginule životinje. „Ovo je zabranjeno 1964, uvođenjem sanitarnih mera koje su nalagale da se leševi zakopavaju ili spaljuju“, navodi naučnik.

Novo iskušenje za naše supove bila je izgradnja hidroelektrane Кokin Brod, 1962. godine. Uoči početka radova, Jelena Popović iz Zavoda za zaštitu prirode Srbije, evidentirala je samo 23 para, uskoro izložena stresu od eksplozija.