Svaki 10. srednjoškolac misli da Romi ne treba da budu ravnopravni

Položaj romske zajednice u Srbiji je jako loš. Istraživanje sprovedeno tokom 2017. o položaju Roma i Romkinja u državama Zapadnog Balkana 59, utvrđuje kršenje njihovih osnovnih prava, zatim prepreke u sferi zdravlja, obrazovanja, stanovanja i zapošljavanja. Jedan od prvih uslova poboljšanja položaja romske manjine jeste obezbeđivanje uslova za njihovu dalju edukaciju. 

Prema spomenutom istraživanju, jaz između romske i neromske populacije u Srbiji drugi je po visini na Zapadnom Balkanu. Iako je stopa upisa romske dece u Srbiji najviša u odnosu na druge zemlje Zapadnog Balkana, i dalje je jedno od šestoro dece izvan obrazovnog sistema.

To ima za posledicu da čak 65 odsto mladih Roma i Romkinja starosti od 18 do 21 godine nema osnovnu školu. Međutim, kada se radi o višem i visokom obrazovanju, najveći jaz u odnosu na neromsku populaciju je izmeren u Srbiji i on je najveći u poređenju sa ostalim zemljama Zapadnog Balkana. Procena je da u Srbiji svega 1 odsto pripadnika romske populacije ima visoko obrazovanje! Pored toga, iako su prve generacije Roma i Romkinja koji su upisani na fakultete nakon 2005. već odavno diplomirali, veoma mali broj njih je zapslen i veoma mali broj radi u skladu sa svojim kvalifikacijama, a značajan broj je napustio zemlju migrirajući u zapadnu Evropu.

Nejednakosti između romske i druge dece izražavaju se još u ranom periodu - od predškolskog perioda pa sve do odraslog doba, Romi i Romkinje se sreću sa raznim oblicima društvene nepravde. 

Siromaštvo je jedan od glavnih faktora zbog kojih mladi ne završe svoju edukaciju - na osnovu regionalnog istraživanja u zemljama Zapadnog Balkana, skoro polovina Roma i Romkinja starosti do 24 godine, kao razlog za odustajanje od daljeg školovanja nakon osnovne škole, navodi novac, troškove transporta i udžbenika.

Međutim, i kulturološki faktori i odnos romske zajednice prema obrazovanju, zajedno sa materijalnim uslovima, utiču na to da se ovo stanje produžava. Tako se i kao čest razlog zbog kojeg mlade Romkinje odustaju od škole navodi veliki problem maloletnih brakova. Podaci UNDP-a pokazuju da 40 odsto Romkinja 20-49 godina starosti u Srbiji pominje udaju pre 18. godine što znači da se u proseku jedna od tri Romkinje udala pre navršene 18. 

Romi su u Srbiji proglašeni nacionalnom manjinom 2003, mada aktivisti i aktivistkinje za romska prava kada govore o ovoj manjini govore o “rasizmu”, što dodatno može da ukazuje na izrazitu etničku distancu ali i na sam sadržaj diskriminacije: “Čak 70% neromskog stanovništva ne želi brak sa Romima, više od 50% ih ne želi u porodici, dok čak 30% ispitanih ne želi Roma kao nadređenog na poslu. To su zbrinjavajući podaci koji vode rasističkom ponašanju”.

Na skali odnosa prema romskoj manjini 65, srednjoškolci pokazuju da od ukupnog broja 16% ima ekstremne stavove prema Romima, umerene 40%, a tolerantne 44%. Kada se pogledaju prosečne vrednosti na svim iskazima koji se odnose na ovu grupu pitanja i porede sa istim iskazima iz 2011, vidi se da su stavovi danas tolerantniji i da možemo govoriti o smanjivanju stereotipa prema Romima. Tako se sa tvrdnjom da Romi treba da budu potpuno ravnopravni u društvu slaže 71% ispitanika i ispitanica iz 2019. Može se primetiti da su za obe godine niže vrednosti koje ukazuju na “rasizam” (Romi su mentalno manje sposobni za učenje, Romi su po prirodi prljavi ljudi), dok su više vrednosti kod stavova koji se odnose na “etničke” stereotipe (Romi neće da uče, više vole da prosjače), što ukazuje da biologistički rasizam koji nejednakosti opravdava “urođenim” ili “prirodnim” karakteristikama neke grupe, ima manju snagu i ne predstavlja dominantnu ideologiju.  

O etničkoj i socijalnoj distanci govori i relativno podržavanje tvrdnji koje se odnose na to da Romi neće da rade, više vole da prosjače koji podržava čak 36% uzorka, i sličnu tvrdnju Romi neće da rade, i to je razlog njihove nezaposlenosti koju podržava 38% ispitanih.

Ovi procenti ukazuju na populistički diskurs o Romima koji su usled strukturnih i kulturoloških faktora loše pozicionirani, a čiji se ekonomski položaj pravda ukazivanjem na biologističke i esencijalističke osobine ugrožene grupe. Iako, dakle, većina srednjoškolaca ne iskazuje negativne stavove prema Romima, 16% iskazuje prilično ekstreman stav, uzimajući u obzir da su tvrdnje izraženi etnički i rasistički stereotipi. Zanimljiv je i podatak da je čak 62,5% ispitanika i ispitanica odgovorilo da bi sedeli u istoj klupi sa osobom romske nacionalnosti, što je iskaz koji se odnosi na socijalnu distancu.