Da se ne zaboravi: Istorijat gradnje Hrama Svetog Save

Osnivanje Društva za podizanje Hrama Svetog Save

Najveću uvredu srpskom narodu turski zavojevači su učinili 1594. godine, kada su mošti Svetog Save, prvog arhiepiskopa i prosvetitelja srpskog, koje su od 1237. godine počivale u manastiru Mileševi, doneli u Beograd i spalili na Vračaru.

Tri stotine godina posle ovog gnusnog čina, u Beogradu se 1895. godine – tek neku deceniju po definitivnom oslobođenju od turske okupacije – osniva Društvo za podizanje hrama Svetog Save na Vračaru i tu počinje istorijat hrama.

Društvo je osnovano sa ciljem da se hram podigne na mestu na kojem su spaljene svetiteljeve mošti. Društvo je osnovano od strane stotinu najuglednijih građana tadašnjeg Beograda, na čelu sa mitropolitom Mihajlom (+ 1898.g.). Društvo je donelo Pravila, čiji prvi član glasi:

„Društvo za podizanje hrama Svetog Save osniva se sa zadatkom da ostvari davnašnju želju vaskolikog Srpstva podizanjem velelepnog Hrama na Vračaru, kao mestu na kojem su spaljene svete mošti Božjeg ugodnika i prvog srpskog arhiepiskopa i prosvetitelja.“

Raspisivanje javnog konkursa za izgradnju godine 1905. raspisan je javni konkurs za izradu projekta. Propozicije konkursa zahtevale su da buduća crkva bude monumentalna, da je u srpsko-vizantijskom stilu sa unutrašnjom površinom od 2.000-2.500 kvadratnih metara, te da ima odvojen zvonik. Na konkurs je prispelo pet radova, koji su tokom 1906. godine prosleđeni u Petrograd na ocenu Komisiji, koju je imenovala

Imperatorska akademija umetnosti u Petrogradu.

Komisija je konstatovala da ”s pogledom na važnost hrama, ne može preporučiti ni jedan od podnesenih projekata za ostvarenje”. Do izbijanja rata sa Bugarskom 1912. godine, a zatim i tokom Svetskog rata 1914-1918, nisu mogla biti tražena nova rešenja.

Posle okončanja rata i oslobođenja, Društvo je obnovljeno 1919. g. i osnovan novi Odbor na čelu sa patrijarhom Dimitrijem. Godine 1926, raspisan je novi konkurs, ovoga puta na jugoslovenskom nivou. Osnovni uslovi konkursa predviđali su da građevina bude u osavremenjenom srpsko-vizantijskom stilu, te da može da primi 6.000 vernika na površini od oko 3.000 m2.

Prispela su 22 projektna predloga. Iako prva i treća nagrada nisu dodeljene, konkurs je, s obzirom na broj i kvalitet učesnika, uspeo. Kao najuspešniji rad, nagrađen je drugom nagradom projekat profesora arhitekte Bogdana Nestorovića.

Usaglašeni projekat Nestorović – Deroko i početak izgradnje Hrama

Odbor za izgradnju hrama je 1930. godine na čelu sa patrijarhom Varnavom, doneo odluku da se izrada projekta poveri arhitekti Nestoroviću, kao i arhitekti Aleksandru Deroku, čiji rad je na konkursu dobio visoku ocenu i koji je bio vrsni poznavalac srednjevekovne umetnosti. Gradnja hrama počinje 1935. godine.

Na dan Spaljivanja moštiju Svetog Save, 10. maja 1939. godine, patrijarh Gavrilo položio je u temelje Hrama povelju za izgradnju.

U prvoj fazi radova koja je trajala od 1935. do 1939. godine izvedeni su glavni noseći stubovi od armiranog betona i zidovi od opeke, do visine 7 m i 12 m. Montirani su i mermerni stubovi, a izrađeni su i svi kapiteli, dvadeset četiri na broju, kao i šest konzola. Vajarski je obrađeno devet kapitela i šest konzola, prema crtežima Aleksandra Deroka.

Prekid radova i nastavak izgradnje 1985. godine

Početak Drugog svetskog rata, odnosno, bombardovanje Beograda 1941. i okupacija Jugoslavije, značili su ujedno i prekid radova. Prostor Hrama korišten je od strane okupatora, kao i od strane partizanskih i sovjetskih jedinica, za smeštaj voznog parka.

Nakon završetka drugog svetskog rata uspostavljeno je u Jugoslaviji novo društveno uređenje, a Srpska pravoslavna crkva našla se u veoma teškom i obespravljenom položaju. Društvo za podizanje Hrama Svetog Save ukinuto je 1948. Izgradnja Hrama prekinuta je na duži vremenski period.

Dolaskom na čelo Srpske pravoslavne crkve 1958. godine, Patrijarh German obnavlja ideju o nastavku gradnje Hrama. Njegova dugogodišnja upornost urodila je plodom. Tek posle 88 ponovljenih molbi – i isto toliko odbijanja, 1984. godine postignuta je saglasnost i na republičkom i na nivou gradskih vlasti, pa je dobijena dozvola za nastavak gradnje.

Septembra iste godine, Patrijarh German imenuje profesora arhitektu Branka Pešića kao protomajstora za nastavak projekta i organizaciju gradnje Hrama. Za poslove na projektovanju, angažovan je Projektni biro „Studio“ iz Beograda, a za organizaciju gradilišta izabrano je Građevinsko preduzeće „Rad“, takođe iz Beograda.

Profesor Branko Pešić, koji je imenovan za novog arhitektu hrama, prepravio je prvobitni projekat da bi se bolje iskoristili novi materijali i građevinske tehnike.

Nova stranica u istorijatu Hrama

Njegova Svetost patrijarh German je 30. aprila 1985. godine, u prisustvu svih srpskih arhijereja, ponovo osvetio hram, položivši povelju o nastavku radova u novim istorijskim prilikama. Patrijarh je zajedno sa dvadeset arhijereja i brojnim sveštenstvom otačastvene Crkve 12. maja 1985. služio Liturgiju, kojoj je u unutrašnjosti zidina Hrama prisustvovalo oko 12.000 vernika, dok je u porti bilo još oko 80.000 ljudi.

Izgradnja je ponovo otpočela 12. avgusta 1985. Zidovi su podignuti do pune visine od 40 metara. Akt o odobrenju nastavka gradnje potpisao je tadašnji predsednik predsedništva Srbije Dušan Čkrebić.

Najveće postignuće je bilo podizanje centralne kupole teške 4.000 tona. Ona je bila napravljena na zemlji, a zatim je, zajedno sa pokrivačem od bakarnog lima i velikim pozlaćenim krstom visokim 12 metara i teškim 4 tone, podignuta i postavljena na zidove. Podizanje, koje je trajalo 40 dana, završeno je 26. juna 1989. godine.

Novi težak period u istorijatu Hrama nastao je devedesetih godina, raspadom Jugoslavije i ratnim sukobima na prostorima njenih bivših republika. Od početka 1991. godine intenzitet radova je osetno opao, da bi 1996. radovi bili u potpunosti prekinuti.

Hram u modernoj istoriji

Društvo za podizanje Hrama Svetog Save na Vračaru obnovljeno je 2001. godine. Društvom je predsedavao Njegova Svetost patrijarh Pavle, dok je za predsednika Glavnog odbora izabran tadašnji premijer Srbije dr Zoran Đinđić. Radovi na eksterijeru Hrama završeni su 2004. godine, čime je okončana prva faza radova na Hramu, a ujedno i otpočeli radovi na uređenju enterijera. Svodovi u naosu i podzemnoj etaži izvedeni su 2006. godine.

Crkva Svetog kneza Lazara sa Kriptom patrijaraha oformljena je u periodu između 2001. i 2002. godine, a živopisana od 2012. do 2016. godine. Iz oltara crkve nalazi se Kripta, prostor u kome će biti sahranjivani srpski patrijarsi. Gospod je blagovoleo da Njegova Svetost Patrijarh Irinej (Gavrilović) (2010. – 2020.) bude prvi među naslednicima Svetog Save sahranjen u Kripti Hrama Svetog Save.

Unutrašnje uređenje Hrama, odnosno, živopisanje centralnog dela izvedeno je, prema prvobitnoj zamisli, u tehnici mozaika. Projekat je ostvarila Ruska akademija umetnosti, a na čelo projekta stao je akademik Nikolaj Muhin.