Ko je i zašto okupirao Čehe i Slovake?

Sve je počelo u noći između 20. i 21. avgusta 1968. godine sa zauzimanjem aerodroma u Pragu na koji su onda sletali transportni avioni koji su dovozili vojnike i naoružanje pretežno iz SSSR. Okupacija je bila odgovor Moskve na pokušaj liberalizacije Čehoslovačke koja je počela u januaru iste godine, a koju je predvodio Aleksander Dupček, izabrani vođa Komunističke partije.

U tom kratkom periodu pod sloganom "Socijalizam sa ljudskim licem" ukinuta je cenzura medija i započelo se sa društvenim reformama čiji primarni cilj nije bio napuštanje komunističkog sistema, već njegova humanizacija kroz oslobađanje privrede od apsolutne državne kontrole i omogućavanje slobode govora i veroispovesti.

Interesantno je da je tadašnje rukovodstvo Čehoslovačke kao uzor navodilo jugoslovenski socijalistički model i radničko samoupravljanje. Simpatije su bile obostrane, pa je Josip Broz Tito samo nekoliko meseci pred napad na Čehoslovačku boravio u Pragu gde je hvalio proces koji je bio u toku.

I pored pokušaja rukovodstva Čehoslovačke da Brežnjeva uveri da neće napustiti Varšavski pakt i komunizam kao društveno uređenje, Kremlj se opredelio za vojnu operaciju pre svega zbog straha od pukotine u linija odbrane jednog od dva globalna vojna saveza, ali više od toga zbog potrebe zastrašivanja svih onih kojima je demokratizacija društva postala prihvatljiva ideja. Kao formalan izgovor za okupaciju Brežnjev je iskoristio pismo konzervativnih protivnika reformi iz Komunističke partije Čehoslovačke.

Ceo ovaj proces dao je podsticaj čuvenom Novom talasu u Čehoslovačkoj filmografiji, a jedna od najupečatljivijih slika jeste samospaljivanje studenta Jana Palaha koji je na taj način iskazao lični protest protiv sovjetske okupacije, ali i demoralizacije čehoslovačkog naroda koji se nije suprotstavljao okupaciji. Upravo na ovim temeljima nastao je disidentski pokret koji je u sebe objedinio želje i htenja umetnika, novinara, intelektualaca, ali i radnika za slobodom, demokratijom i pravdom.

Dupček je tražio od građana da ne pružaju oružani otpor. Zabeleženi su brojni primeri mirnog otpora kojima su svedočili reditelji Goran Markovič i Rajko Grlić, koji su u tom trenutku studirali u Pragu. Slike ljudi koji stoje ispred tenkova i nude vojnicima cveće podsećale su na proteste protiv rata u Vijetnamu, ali je užasni bilans okupacije bio smrt više od 100 ljudi i nasilno odvođenje vođa Praškog proleća, uključujući i Dupčeka u Moskvu.

Tamo je potpisan Moskovski protokol, vlast se vratila pod kontrolu prosovjetskih političara u Čehoslovačkoj, a sve odluke Praškog proleća su ukinute. Ovaj protokol je omogućio i prisustvo sovjetskih vojnih snaga na teritoriji Čehoslovačke sve do 1991. godine. Nakon te intervencije preko 150.000 ljudi je napustilo Komunističku partiju, a iz zemlje je odmah emigriralo 70.000 ljudi. Procenjuje se da je nakon tih događaja zemlju napustilo više od 300.000, uglavnom visokokvalifikovanih ljudi. Zapadne zemlje, ali i SFRJ su otvorile svoja vrata i omogućila tim ljudima da bez ikakvih problema nastave da žive i rade.

Sovjetska hegemonistička politika počivala je na tzv. Brežnjevljevoj doktrini koja je opravdavala upotrebu vojne sile u cilju održanja rigidnog komunističkog sistema sovjetskog tipa. Ova doktrina je praktično bila na snazi još od Staljinovog vremena i ostala je na snazi sve dok nije zamenjena Sinatrinom doktrinom koju je uspostavio Mihail Gorbačev.

Nova doktrina je dobila ime po pevaču Frenku Sinatri, a značila je kraj politike vojnih i ekonomskih pritisaka Kremlja prema susednim zemljama i prihvatanje ideje o pravu država i naroda da samostalno odlučuju o svojoj sudbini u skladu sa pesmom "My way". Ponašanje Putina prema Ukrajini, ali i drugim susedima daje osnov za diskusiju o povratku Staljinove i Brežnjevljeve doktrine u Kremlj.

Osim deklarativne osude zapada koji je u godinama "hladnog rata" zazirao od vojne konfrontacije usled straha od nuklearnog rata, sam čin agresije osudila je SFRJ, ali i Rumunija i njen tadašnji predsednik Nikolaj Čaušesku, oštar protivnik sovjetskog uticaja. Albanija je u znak protesta protiv okupacije Čehoslovačke napustila Varšavski pakt.

Ova vojna intervencija značila je i kraj simpatija socijalističkih i komunističkih organizacija na zapadu prema Moskvi i dovela je do raspada mnogih od tih grupa, ali i definisanju evrokomunističkih ideja koje zapravo predstavljaju ideološku podlogu nastanka i razvoja modernih socijaldemokratskih političkih organizacija.

Ove organizacije su vremenom postale sistemske stranke koje su umesto socijalne konfrontacije insistirale na društvenom dogovoru koji je u konačnici omogućio stvaranje modernih društava u kojima se osnovna ljudska i radnička prava kontinuirano osnažuju i proširuju.