Kosovski osvetnici

Srpska vojska je posle više od 500 godina ponovo ovladala Kosovom, a posle Kumanovske bitke ušla je i u Skoplje, prestonicu Srpskog carstva iz 14. veka. Posebnu ulogu u tom sukobu odigrali su generali i vojvode Radomir Putnik i Živojin Mišić. Događaji koji su sledeli nakon Kumanovske bitke, prestavljaju zvezdane staze naše istorije. Red je da se tih velikih ljudi setimo uoči Vidovdana.

Radomir Putnik bio je srpski vojvoda (feldmaršal). Tokom vojničke karijere bio je dva puta načelnik Glavnog generalštaba, i načelnik Štaba Vrhovne komande u Balkanskim i Prvom svetskom ratu. U Balkanskim ratovima bio je načelnik štaba Vrhovne komande. Posle Kumanovske bitke unapređen je u čin prvog vojvode (feldmaršala).

U Prvom svetskom ratu bio je načelnik štaba Vrhovne komande, sve do pogoršanja njegove bolesti 1916. kada ga je na tom mestu nasledio general Petar Bojović. Putnik je komandovao srpskom vojskom za vreme sve četiri neprijateljske ofanzive na Srbiju. Tokom bitke na Ceru, uz pomoć promućurnog komandanta Druge armije Stepe Stepanovića naneo je Austrougarima veliki poraz.

Njegova odluka da napusti Beograd i skrati front za vreme Kolubarske bitke je bila presudna, jer je srpska vojska dobila vreme da se oporavi i odmori. Preporođenu srpsku vojsku je poveo u ofanzivu koja je nanela odlučujući udarac Austrougarima, nakon čega je austrougarska vojska potisnuta sa teritorije Srbije. Kada je počela četvrta ofanziva na Srbiju, Putnik je već bio teško oboleo i nije imao mnogo udela u operativnim odlukama. Ipak, u okolnostima koje su bile veoma nepovoljne po Srbiju, uspeo je da organizuje povlačenje vojske preko albanskih i crnogorskih planina, na albansko primorje.

Vojvoda Putnik je preminuo u Nici. Njegovi posmrtni ostaci su preneti skoro deset godina nakon smrti. Sahranjen je na Novom groblju uz sve državne i vojne počasti. Uvršten je u red najvećih vojskovođa Prvog svetskog rata i srpske ratne istorije.

Putnikova desna ruka bio je vojvoda Živojin Mišić, učesnik srpsko-turskih ratova. Neposredno je sarađivao na planiranju i rukovođenju operacijama protiv turske Vardarske armije, zbog čega je posle Kumanovske bitke unapređen u čin đenerala. Posebno se istakao pravilnom procenom situacije prvoga dana bitke na Bregalnici, kada je srpska Vrhovna komanda u Skoplju razmatrala pitanje na kojoj liniji će primiti odsudnu bitku. Usvajanje njegovog predloga imalo je presudan uticaj na dalji tok i konačan ishod odlučujuće bitke Drugog balkanskog rata.

Tokom Kolubarske bitke, generalu Mišiću je predata komanda nad Prvom armijom, koja je tada bila u vrlo teškoj situaciji. Najviše zahvaljujući njegovim ličnim naporima i znanju, Prva armija se od jedinice u rasulu pretvorila u formaciju sposobnu za borbu. Mišić je insistirao na dubljem povlačenju, skraćenju fronta cele srpske vojske. To njegovo kockanje se isplatilo pošto je austrijska vojska previše raširila svoje linije, pa je teško poražena u potonjem srpskom kontranapadu. Za zasluge i izvojevanu pobedu, Mišić je 1914. godine unapređen u čin vojvode (feldmaršala).

Nakon novog združenog napada na Srbiju, kada se srpska vojska povukla na Kosovo, Mišić je predložio da se izvrši kontranapad. Ovaj predlog su odbili ostali zapovednici armija i usledilo je povlačenje. Sredinom 1916. godine ponovo je postavljen za komandanta Prve armije koja je zaustavila i naterala na povlačenje bugarsku vojsku i u bici kod Goničeva oslobodila Bitolja.

Pred kraj rata zamenio je formacijsko mesto sa generalom Bojovićem i postavljen je za načelnika štaba Vrhovne komande. Komandovao je srpskom vojskom prilikom proboja Solunskog fronta u septembru iste godine, i za dva i po meseca je oslobođena Srbija. Kao najznamenitiji vojskovođa Prvog svetskog rata i srpske ratne istorije, narod ga je ovekovečio i stavio u red besmrtnih.

Jedan od najintrigantnijih ličnosti toga perioda bio je Dragutin Dimitrijević Apis. Apis je dobio ime po egipatskom biku, jer je bio neobično snažan i ratoboran. Bio je jedan od glavnih organizatora zavere oficira koja je izvršila Majski prevrat 1903. Apis je bio član Vrhovne centralne uprave tajne vojne organizacije "Ujedinjenje ili smrt", poznatije pod imenom Crna ruka, čiji se pojedini pripadnici dovode u vezu sa članovima Mlade Bosne koji su izveli Sarajevski atentat.

Na montiranom Solunskom procesu, pod optužbom da je bio nalogodavac neuspelog atentata na prestolonaslednika, osuđen je na smrt. Streljan je u svitanje 1917. Iako su preživeli drugovi u više navrata, nakon Prvog svetskog rata, tražili obnovu procesa do toga nije došlo sve do 1953. godine. Tada je proces obnovljen, a osuđeni su posthumno rehabilitovani.

Kao što je Mišić bio desna ruka vojvodi Putniku, ništa manje to nije bio Tankosić pukovniku Apisu. Vojislav Voja Tankosić, poznat kao vojvoda Tankosić, bio je major srpske vojske, četnički vojvoda, jedan od osnivača Crne ruke i učesnik najvažnijih istorijskih događaja u Srbiji, od Majskog prevrata do Sarajevskog atentata. Nosilac je Zlatnog vojničkog ordena Karađorđeve zvezde sa mačevima.

Krajem XIX veka na teritoriji Raške, Kosova i Metohije i Makedonije bio je učestao teror Turaka i Arbanasa prema srpskom življu. Paljenja sela, silovanja, ubijanja čitavih porodica postala su gotovo svakodnevica. Narod se spontano organizovao u čete, po ugledu na nekadašnje hajduke, ali u borbama nisu imali značajnijih uspeha.

Vođe srpskih četa često su se obraćale Beogradu za pomoć, ali je ona izostajala sve do 1903. godine, kada počinje organizovana četnička akcija. Tankosić se priključio pokretu. Obučavao je i naoružavao dobrovoljce koji su bili oduševljeni njegovim ratničkim veštinama. Naročito je bila teška 1905. godina. Tokom prvih meseci te godine, u Makedoniji je registrovano oko 800 ubistava Srba, preko 70 zapaljenih kuća - nekad sa čitavim porodicama u njima, 4 zapaljena manastira, a bilo je mnogo neregistrovanih klanja i silovanja.

U svojstvu člana komitske organizacije Tankosić je upućen u Skoplje, Bitolj i Solun, gde je radio na organizovanju komitskih akcija. Tankosić je važio za jednog od najodvažnijih komitskih vojvoda i za dobrog strelca.

Naime, još na studijama je postao poznat po dobijanju opklade u kojoj je ugasio plamen sveće iz brzometke sa 50 metara udaljenosti. Kasnije će "gašenje plamena" biti omiljena zabava njegovih vojnika. Učestvovao je u borbi na Čelopeku. Iste godine postaje vojvoda i obrazuje svoju četu u kojoj je nametnuo nezapamćenu disciplinu.
Surovo je kažnjavao uhode i dezertere, kao i zarobljenike. Nakon njegove naredbe (koju su posle primenile i druge vojvode) da će sve muške glave u porodici biti "javno batinane ukoliko dozvole da im žensku decu siluju", broj silovanja se drastično smanjio.

Zahvaljujući ratnim uspesima stekao je veliku popularnost u Beogradu toliko da su se štampale razglednice sa njegovim likom ili sa slikom njegove čete. Živeo je boemskim životom, voleo je piće i žene, ali se nikada nije ženio govoreći da je "venčan za Srbiju".

Posle aneksije BiH, formirao je u četničku školu u kojoj su pripremani dobrovoljci za izvršavanje specijalnih zadataka u Bosni i Hercegovini. Širio je mrežu u BiH i regrutovao je dobrovoljce za sukob koji se smatrao neminovnim. Ove i slične akcije bile su podržane od strane srpske elite čak i novčano, a Tankosić i njegovi saradnici su proneveru novca kažnjavali smrću. Austrijska i mađarska štampa su izveštavale da u Srbiji ima spremnih 1.000 četa od po 20 dobro obučenih četnika, a da nose po dve puške da bi drugu mogli da dadnu pobunjenicima u Bosni.

Po izbijanju Velikog rata postao je komandant Dobrovoljačkog odreda u Beogradu. Interesantno je da je on lično insistirao kod vojvode Putnika da dozvoli Milunki Savić da bude jedan od njegovih četnika. Tokom bitke na Mačkovom kamenu Tankosićev odred priključen je Dunavskoj diviziji, a potom Ljubovijskom odredu gde su dobili naredbu da izdrže napad po svaku cenu "nožem jer municije nema". Najmlađi vojnik u Tankosićevoj četi imao je 19 godina, a najstariji 32, mada je među četnicima bilo i dečaka u uniformi koji zbog svoje mladosti nisu vođeni u evidenciji boraca.

Za vreme povlačenja srpske vojske, kao komandant bataljona smrtno je ranjen. Od posledica ranjavanja, umro je u 35. godini. Njegovi vojnici su ga odneli i zakopali tajno na Trsteničkom groblju, ali su Austrijanci ipak uspeli da ga pronađu, otkopaju i slikaju leš, kako bi uverili javnost da je mrtav. Uz sliku groba i tela, objavljen je i tekst u kome je stajalo: "Došao kraj Voji Tankosiću".

Posmrtne ostatke prenela je njegova majka Milja, uz pomoć Udruženja srpskih četnika i sahranila na beogradskom Novom groblju. Grob mu se danas nalazi na IV parceli, u trećem redu, grobno mesto broj 6.

Na nadgrobnom spomeniku su uklesani stihovi:

Venac besmrtne slave
srpska ti vila plete,
nad tvojim grobom, Vojo,
komitske plaču čete.

Njih četvorica i tisuće drugih danas nazivamo Kosovskim osvetnicima.

Rodoljub Kubat