Kubat piše za Direktno: Crkva i demokratije u doba klerikalne cenzure

Pitanje je posebno aktuelno u svetlu nekih novih trendova unutar Crkve. Nedavno su se na društvenim mrežama pojavili izvesni akti od strane Sinoda i patrijarha u kojima se sveštenstvu praktično zabranjuje prisustvo na društvenim mrežama. To isto važi i za medijske istupe. Pre nekoliko godina (2017. godine) bivši patrijarh Irinej Gavrilović je jedan takav dopis uputio Bogoslovskom fakultetu.

Zabrana istupanja u javnosti odnosila se na nastavnike toga fakulteta. Povod je bio stav koji je nekolicina profesora potpisala protiv peticije o relativizovanju evolucionističke teorije o nastanku čoveka u školskim programima. Kada se javnost malo uzburkala povodom toga akta, sam patrijarh je došao na sednicu Nastavno-naučnog veća i objasnio da se ta zabrana ne odnosi na nastavnike, iako je u prispelom dopisu jasno stajalo da je nastavnicima zabranjen javni nastup bez dozvole (blagoslova) samog patrijarha. Na osnovu tog akta, kasnije je jedan sveštenik, koji je učestvovao u emisiji "Utisak nedelje", dobio zabranu vršenja obreda, a njegov slučaj iznesen pred crkveni sud.

Kako je nekada bilo

Malo je poznato da je hrišćanstvo na svojim počecima bilo izrazito demokratična zajednica, i da se takav duh održao nekoliko vekova, odnosno do vremena cara Konstantina i njegovog izdavanja Milanskog edikta (313. godine), po kojem su hrišćani mogli slobodno ispovedati veru. Naime, hrišćanstvo se pojavilo u doba Rimskog carstva, jednog izrazito hijerarhijski i robovlasnički ustrojenog državnog sistema, u kojem nije postojao nikakav vid demokratije.

Demokratija, kakvu danas poznajemo, prvi put se pojavljuje osnivanjem hrišćanske Crkve. Tada je prvi put u istoriji u jednom organizovanom i kontinuiranom smislu, narod birao svoje predstavnike. To se, naravno, nije odnosilo na upravne funkcije unutar carstva, nego su hrišćani birali svoje sveštenstvo (episkope, sveštenike i đakone). Sam Hristos se prema svojim učenicima odnosio kao prema prijateljima.

Biblijska ideja da su pred Bogom svi jednaki, ukidala je klasne i nacionalne razlike među hrišćanima. Na teritorijama na kojim su stanovali, hrišćani su međusobno živeli u jednoj egalitarnoj zajednici u kojoj su svi imali prava glasa. Još danas je u bogoslužbenom ritualu prilikom rugopolaganja sveštenstva ostalo "Aksios" ili "Dostojan". To je u ranoj Crkvi bio izborno-potvrdni čin da je neko dostojan da bude na čelu određene zajednice. Danas je to samo puki ritual, bez ikakvog dejstva.

Kada je Crkva ušla u državni sistem posle Konstantina, stupila je u državni sistem koji je bio hijerarhijski i monarhistički. To je značilo da se vremenom demokratska praksa unutar Crkve topila, a Crkva je sve više srastala sa monarhijama. Kroz srednji vek praktično se formirao sveštenički stalež, Crkva se uklopila u postojeću hijerahijsku strukturu. Na pravoslavnom istoku (u Vizantiji) sveštensto je postalo deo državnog aparata, koji je bio potčinjen monarhu.

Takva praksa je ostala važeća sve dok su postojale monarhije. To je bio slučaj i u novovekovnoj Kraljevini Srbiji i Kraljevini Jugoslaviji.

U doba komunizma Crkva je bila strogo odvojena od države i ona je nastavila svoj samostalan život. Međutim, ostala je da funkcioniše kao hijerarhijski ustrojena zajednica.

Kako je sada

Sinodski akti i dopis patrijarha samo pokazuje koliko je stanje u Crkvi mučno. Poređenja radi, u Kraljevini Srbiji i kasnije između dva svetska rata, često se moglo u tadašnjim novinama sresti istupanje sveštenika. Čak je bilo i otvorenih rasprava između sveštenika i vladika. Pre sto i više godina sveštenstvo je imalo veću slobodu javnog istupa, nego što je to slučaj danas. Ako se sadašnje stanje poredi sa vremenom patrijarha Pavla, dobija se sumorna slika unutrašnjeg propadanja Crkve. Patrijarh Pavle ovakav dopis ne bi nikada uputio.

Slobodu koju su hrišćani na počecima Crkve propagirali i živeli unutar zajednica, danas je zamenila cenzura i kruta hijerarhija. Ne samo što se takve zabrane protive izvornom duhu hrišćanstva, nego su one nedemokratske i necivilizacijske u savremenom smislu. S druge strane, na taj način se praktično ukida propovedanje Jevanđelja na društvenim mrežama, što je po sebi apsurdno. Apsurdan je, naravno, i tretman sveštenstva, jer prema ovome ispada da je sveštenstvo duhovno nezrelo da bi bilo u stanju da na društvenim mrežama propoveda.

Istovremeno, to isto sveštenstvo treba da propoveda u okviru bogosluženja.

Navedeni apsurdi zapravo ostavljaju otvorenu dilemu: šta je ovde po sredi? Ima osnova za pretpostavku da je to sve u funkciji budućih dešavanja u Srbiji, koja se, pre svega, odnose na predstojeće izbore i režimsku politiku prema Kosovu i Metohiji. Većina sveštenstva je, inače, protiv vladajućeg režima. Poznato je da su neki sveštenici u Beogradu već dobili ozbiljne opomene zbog svog antirežimskog pisanja na društvenim mrežama. Ovu tezu pojačava činjenica da se sveštenstvo i predstavnici Crkve više gotovo ne pojavljuju na slobodnim (ne režimskim) medijima. Dakle, osnovana je pretpostavka da je ovo preventivna mera uoči događaja koji slede.

Gledano iz opšte ljudske perspektive, ovo je tužan čin, koji još više udaljava Crkvu iz normalnog društvenog života, i dodatno je svodi na nivo agencije za krštenja, venčanja, vodice i sahrane. Umesto da ohrabruje svoje poslanike da ukazuju na ono što šteti čoveku da se razvija, da ih podstiče da budu iskreni, hrabari, da se bore za svoje ideale, sve ono u čemu je Hristos vekovima bio uzor, Crkva ide u suprotnom pravcu - pa čak izriče zabrane koje su u suprotnosti sa osnovnim ljudskim pravom - da slobodno misli i govori!

U osnovi to je najekstremniji oblik sekularnog klerikalizma, koji Crkvu uvode u nove podzemne lavirinte, koje su njeni centri moći sami odabrali. Zanimljivo, to Crkvi nije odredilo savremeno društvo. Ona je u savremenom društvu slobodna, kao nikada u svojoj istoriji. Ipak, zarobljena je unutar sebe, jer njeni vodeći predstavnici tako žele, dok je njihova moć neograničena i na neodređeno vreme.

I umesto da bude - po onoj jevanđeljskoj - "svetlost svetu", ona se svesno utapa u tamu neslobode i samoporicanja.